محوطه مرکزی دانشگاه حکیم سبزواری با وسعت بیش از یک هکتار یکی از مهمترین فضاهای دانشگاه است که چه از نظر چشم انداز بیرونی و چه منظر درونی دانشگاه دارای اهمیت بالایی است. به طور کلی در راستای دستیابی به اهداف مدیریت سبز دانشگاه، محوطه مرکزی در بخش فضای سبز و منظر به عنوان یک واحد پایلوت در نظر گرفته شد و با حذف چمن و گیاهان پرنیاز، جایگزینی آنها با گونه های منظرساز با نیاز آبی پایین در دستور کار قرار گرفت. به طور خلاصه مهمترین اقدامات انجام شده در محوطه مرکزی شامل موارد زیر است:
۱-۱- ساماندهی فضاهای موجود
ساماندهی فضاهای موجود با حذف تدریجی چمن و ارزیابی کیفیت گونه های موجود آغاز شد. علاوه بر این به دلیل اختلال فضاهای کشت و لزوم جداسازی و ساماندهی فضاهای مختلف، تصمیم گرفته شد که فضای سبز حاشیه محوطه، با خشکه چینی از فضاهای کشت آتی جدا گردد. این اقدام علاوه بر اینکه سبب افزایش کیفیت منظر می شد، در آینده نزدیک امکان مدیریت بهتر فضاهای موجود، پایش میزان آبیاری و کاهش هزینه های نگهداری را فراهم می آورد.
۱-۲- طراحی و منظرسازی
فرآیند طراحی در محوطه مرکزی براساس دو الگوی متفاوت صورت گرفته است. در الگوی اول که فضای حاشیه ای را شامل می شود، با در نظر گرفتن گیاهان موجود و الگوی کشت آنها انجام شد. در این الگو، با استفاده از خطوط منحنی و آزاد مطابق با کاشت موجود اقدام به طراحی فضاهای سبز گردید. اما در الگوی دوم که بخش اصلی محوطه های مرکزی را شامل می شود، طراحی با درنظر گرفتن هندسه موجود و لزوم جداسازی گونه های پیشنهادی از یکدیگر انجام گرفت. براین اساس، از خطوط موازی برای تعریف کرت های کشت و منظرسازی استفاده گردید که علاوه بر جداسازی فضاها از یکدیگر، تداوم منظر و پیوستگی را در محوطه بوجود می آورد. شکل زیر پلان نهایی محوطه مرکزی را نشان می دهد.
پلان نهایی محوطه مرکزی دانشگاه حکیم سبزواری
۱-۳- طراحی کاشت گیاهی
پس از حذف چمن با بررسی جامعتر، گونه های پوششی که از نیاز آبی کمتر و مقاومت بالا در برابر تنش های محیطی و خشکی برخوردارند، و در عین حال واجد ویژگی های منحصربه فرد در منظرسازی در طول سال (نظیر گل و فرم) می باشند انتخاب شدند. علاوه بر این گونه های درختی و درختچه ای مناسب نیز برای بهسازی و تکمیل منظر موجود مورد استفاده قرار گرفتند. در گام آخر با درنظر گرفتن ویژگی های موردنظر جایگذاری گونه ها در پلان انجام شد؛ و در نهایت مطابق با مساحت و فاصله کاشت هر گونه تعداد آنها به دست آمد. گونه هایی که در طرح فضای سبز محوطه مرکزی مورد استفاده قرار گرفته اند در جدول آورده شده است.
علاوه بر این برای تنوع در منظر مجموعه از ترکیب ریگ و قلوه سنگهای رودخانه ای نیز به مساحت تقریبی ۱۶۰۰ مترمربع استفاده گردید. استفاده از ریگ و قلوه سنگ رودخانه ای علاوه بر کاهش سطح فضای سبز موجود و در نتیجه میزان آب مصرفی، به عنوان مالچ طبیعی عمل کرده و خاک مرغوب و زراعی را حفظ می کند.
استفاده از ریگ و قلوه سنگ رودخانه ای
ویژگی برخی از مهمترین گونه هایی که در طرح فضای سبز مورد استفاده قرار گرفتند عبارتند از:
- فستوکا یا چمن آبی (Festuca ovina gluca )
گیاه پوششی و دائمی همیشه سبز با حداکثر ارتفاع ۲۰ سانتی متر می باشد. برگ ها آبی رنگ و گل ها سبز کم رنگ و غیرقابل توجه هستند و در اوائل تابستان ظاهر می شوند. در صورتیکه نخواهیم بذرهای گیاه را برداشت کنیم باید پس از ظاهر شدن ساقه های گلدهنده آنها را از قسمت پایین قطع کنیم. به گرما و خشکی و نیز سرما مقاوم است. برای داشتن برگهای آبی رنگ باید در آفتاب کامل کشت شود و در سایه مطلق، رنگ آبی برگ ها به سبز تغییر می یابد .نیاز آبی پایین دارد و در اغلب خاکها رشد می کند. باید توجه داشت با آبیاری زیاد امکان پوسیدگی ریشه وجود دارد. روش تکثیر از طریق کاشت بذر و تقسیم بوته های متراکم در اوائل بهارمی باشد.
گونه فستوکا یا چمن آبی
- فیلا(Phyla Nodiphlora)
گیاه “فیلا نودیفلورا” گیاهی زینتی از خانواده شاهپسند است. این گیاه چندساله، علفی، برگ ها نیزه ای، واژتخم مرغی، گاهی اوقات گوشتی، به طول ۵ تا ۴۰ میلیمتر و پهنای ۴ تا ۲۰ میلیمتر، در بالا مضرص می باشد و اغلب به عنوان گیاهی زینتی و پوششی در حیاط خانه ها یا در فضای سبز کشت می کنند. از خصوصیات مهم گیاه فیلا، سازگاری کامل با شرایط آب و هوایی و مقاومت در مقابل خشکی و کم آبی، اسیدیته و شوری خاک، همچنین استقرار در شیبهای خیلی تند و قدرت پالایندگی بسیار بالا اشاره کرد. این گیاه در چهار ماه از سال دارای گلهای سفید رنگی است و از پاخوری بالایی برخوردار است.
گونه پوششی فیلا
- سراستیوم یا برف تابستانه(Cerastium Tomentosum)
گیاهی چند ساله و همیشه سبزرونده پوششی است که دارای برگهای کرکی و برنگ خاکستری نقره ای میباشد. مهمترین ویژگی این گیاه گلدهی آن می باشد. گلها در این گیاه سفید و به تعداد زیاد در تابستان شکوفا میشوند. ارتفاع این گیاه به ۲۰ سانتیمتر میرسد و در باغهای صخره ای بسیار کاربرد دارد. این گیاه سریع الرشد بوده و هر گیاه به ارتفاع تا ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر سانتی متر و گستردگی ۶۰ سانتی متر می رسد. به سرما و خشکی و حتی خاکهای با زهکشی ضعیف مقاوم است. قلمه‌های انتهایی ساقه به راحتی ریشه دار شده و تکثیر می‌شود.
پنی ستوم یا پنی زتوم((Pennisetum alopecuroides
گونه پنی ستوم، گونه ای پوششی و دائمی از خانواده گندمیان(Poaceae)و از انواع گرس ها است که بومی آسیا و استرالیا است و در اغلب موارد در مناطق گرم و خشک جهت جلوگیری از فرسایش خاک و بیایان زائی مورد استفاده قرار می گیرد. این گونه مقاوم به خشکی و کم آبی است و علاوه بر این در اغلب خاکها رشد می کند. در سالهای اخیر گونه های اصلاح شده و زینتی با همان کیفیت گونه اصلی در ایران تکثیر شده است و گونه بسیار مقاومی برای مناطق گرم و خشک محسوب می شود. در طرح فضای سبز دانشگاه حکیم سبزواری از دو گونه پنی ستوم زرد و قرمز برای جایگزینی با چمن و منظرسازی استفاده شده است. ارتفاع این گونه به یک متر و گستردگی آن نیز حداکثر یک متر می رسد. این گونه از طریق بذر و یا تقسیم بوته تکثیر می شود. از این گونه به صورت توده ای استفاده شده است.
رزماری (Rosmarinus officinalis)
رزماری گیاهی بوته ای، دائمی و همیشه سبز با حداکثر ارتفاع ۵/۱ و گستردگی یک متر است. گلهای آبی رنگ رزماری در اواسط بهار ظاهر می شوند اما چندان قابل توجه نیستند. برگها نیز معطر می باشند و اغلب در مصارف دارویی و آشپزی از آن اسفاده می شود.. نیاز آبی رزماری پایین است و به خشکی و گرمای زیاد مقاوم است. این گیاه از طریق قلمه تکثیر می شود. از این گونه می توان به عنوان پرچین و یا کشت توده ای استفاده کرد.
- اسطوخدوس یا لاواندر(Lavandula angustifolia)
اسطوخودوس گیاهی گلدار از جنس Lavandula و خانواده نعنائیان میباشد. این گیاه چند ساله و همیشه سبز است و به طور معمول ارتفاع ۳۰ الی ۶۰ سانتیمتری دارد و می تواند به گستردگی تا ۱ متر برسد. برگها به رنگ سبز تیره است که دارای کرک های فراوانی هستند و به همین دلیل به رنگ خاکستری تا نقره ای دیده می شوند. این گیاه بسیار کم توقع و مقاوم به خشکی و کم آبی است و در خاکهای فقیر و آهکی و کم آب به خوبی رشد میکند. در خاکهایی با pH بیشتر از ۷، آهکی و سنگین (رسی) خوب رشد میکند. همچنین این گیاه به آفات و نماتد مقاوم میباشد. باید توجه داشت که این گیاه به شوری آب نیز تا حدی مقاوم است و میتوان آن را در نقاطی که دارای تشعشع شدید آفتاب است مانند حاشیه آسفالتها کشت نمود.
- استیپا(Stipa Barbata)
استیپا بارباتا گیاهی علفی و چندساله، از خانواده گندمیان است. درکشور ایران ۱۹ گونه (Stipa) ازجنس استیپا Stipa barbata رویش داردکه سطح وسیعی از مراتع کشور به ویژه دامنه ها و شیبهای کوهستانی مناطق خشک را پوشش می دهد. از این گیاه به عنوان یکی از مهمترین گندمیان علوفه ای مناسب جهت احیای مناطق خشک یاد شده است. این گیاه ضمن برخورداری از ساختار خاص ریشها، قادر است به خوبی در رویشگاه های خشک استقرار یافته و شرایط خشک و شکننده این مناطق را تحمل کند. این گیاه جزو چمن های زینتی محسوب می شود و به دلیل سفید بودن یا نقره ای بودن رنگ برگ ها، به آنها “بال نقره ای” نیز گفته می شود. این گیاه به دلیل مقاومت بالا به خشکی و تنش های گرمایی و نیز ویژگی های منظرسازی در محوطه مرکزی کشت شده است.
- کارکس(Carex brunnra)
کارکس گیاهی است با فرمی ساده و گندمی مانند، از خانواده گرسها که در مناطق گرم و خشک به خوبی می روید. از نظر شرایط رشد خاک محل کشت نباید دائما مرطوب باشد. بهترین درجه حرارت برای این گیاه ۸ تا ۱۵ درجه سانتی گراد است اما دماهای تا منفی ۵ و بالای ۴۰ درجه را نیز تحمل می کند. به نور متوسط تا زیاد، گرمای معمولی و آبیاری اندک نیاز دارد. این گیاه در برابر تغییرات دما بسیار مقاوم و بردبار است.
علاوه بر گونه های پوششی و بوته ای، از گونه های درختی و درختچه ای مناسب نیز در بهبود فضای سبز دانشگاه استفاده شد. با بررسی های انجام شده و در نظر گرفتن تمامی شرایط ذکر شده ، از گونه باران طلایی یا کوئل روتریا (Koelreuteria paniculata) برای کاشت و اصلاح فضای سبز موجود انتخاب شد. درخت باران طلایی گیاهی خزان کننده با ارتفاع ۹ تا ۱۲ متر از خانواده Sapindaceae است. درخت باران طلایی یک درخت مقاوم به خشکی و تنش های محیطی است و می‌تواند گرما را تحمل کند، همچنین توانایی رشد در خاک های فقیر را نیز دارد. این گیاه به دلیل فرم و سایه اندازی مطلوب مناسب ایجاد فضای سبز است.
گونه باران طلایی
همچنین علاوه بر گونه باران طلایی از دو گونه توت نرک(Morus alba) و سنجد زینتی (Eleagnus pungens) برای سایه اندازی و کاشت در حاشیه ها استفاده شده است.
گونه سنجد زینتی
۱-۴- تجهیز و توسعه زیرساخت ها
زیرساخت های فضای سبز نقش مهمی در استقرار و پویایی عناصر گیاهی دارند. یکی ازمهمترین این بخش ها، تجهیز و توسعه زیرساخت های آبیاری است. با توجه به نیاز مبرم به توسعه و تجهیز سیستم های آبیاری و مدیریت پایش دقیق تر آب مصرفی، از سیستم آبیاری قطره ای در محوطه مرکزی استفاده شد. سیستم آبیاری قطره ای علاوه بر تاثیر قابل توجهی که بر میزان آب مصرفی دارد و از هدر رفت آب جلوگیری می کند، در دراز مدت هزینه های نگهداری را نیز کاهش می دهد.
استفاده از سیستم آبیاری قطره ای
۱-۵- مبارزه با آفات و بیماری ها
شیوع آفات و بیماری ها از عوامل مهمی است که کیفیت فضاهای سبز را تحت تاثیر قرار می دهد. در طرح فضای سبز محوطه مرکزی، یکی از مهمترین سرفصلها مبارزه با آفات و بیماری های موجود است که از مهمترین آنها می توان به کرم سفید ریشه اشاره کرد. علاوه بر این مبارزه با علفهای هرز از دیگر اقداماتی است که از مردادماه آغاز شده و این روند ادامه دارد.