نویسنده: دکتر حسن استاجی، عضو هیات علمی دانشگاه حکیم سبزواری
این نوشته قرار نیست یک سفرنامه باشد یا نقدی بر نمایشگاه دوسالانه‌ی معماری ونیز، نقش اول این روایت را فرش ایرانی بازی می‌کند. حتی قرار نیست از صادرات فرش از زمان مارکوپولو تا چند ده سال پیش گفته شود و یا از قصر باربارو سفیر ونیزی که دارای فرش‌های فوق‌العاده ایرانی است صحبت شود.
شبکه‌ی ارتباطی ونیز از قرار گرفتن دو شبکه‌ی آبی و خشکی بر هم تشکیل می‌شود: شبکه‌ی آبراه‌های باریک و شبکه‌ی دسترسی پیاده متشکل از مسیرهای باریک و تودرتو و پل‌های کوچک و بزرگ که از روی آبراه‌ها رد می‌شوند. روی این پل‌ها بهترین جایی است که گردشگران پیاده از کانال و قایق‌های سنتی ونیزی و ساختمان‌های اطراف عکاسی کنند. قایق‌های سنتی کشکول مانند که در زبان محلی”گاندولا” نامیده می‌شود در قاب هر توریستی جا خوش می‌کند. از موضوع دور نشویم آنچه جلب نظر می‌کند قالیچه‌ی ایرانی است پهن‌شده بر روی گاندولای ونیزی. با کمی جستجو متوجه شدم که فرش ایرانی یکی از عناصر کلیدی مبلمان گاندولاهای ونیزی بوده است.
قایق سنتی ونیزی” گاندولا” عکس از نگارنده
بی‌تردید دوسالانه‌ی معماری ونیز یکی از برترین رویدادهای معماری است. این رویداد بیشتر نمایشگاه توانایی‌ها و دستاوردهای علمی کشورهای مختلف در باب معماری و مخصوصاً محور دوسالانه می‌باشد. موضوع دوسالانه‌ی امسال” فضاهای باز” بود. در کنار معماران و شرکت‌های مطرح معماری به هر کشور غرفه‌ای برای بیان ایده‌های معمارانه اختصاص می‌یابد. این گردهمایی جهانی فرصتی را در اختیار معماران، عکاسان، هنرمندان، منتقدان و محققان قرار می‌دهد تا آخرین ایده‌ها و یافته‌های طراحان و محققان را مشاهده و تحلیل کنند و به مرزهای جدید معماری بپردازند.
حضور معنوی فرش ایرانی در ونیز مرا به بودن ایران در بین غرفه‌های دوسالانه معماری ونیز کمی امیدوار کرد به‌راحتی می‌توانستم با یک جستجوی ساده در سایت دوسالانه ببینم که ایران در سال 2018 حضور دارد یا خیر اما گویی نمی‌خواستم ناامید شوم.
این رویداد، امسال هم مثل دوره‌های قبل در سطح شهر ونیز و به‌ویژه در دو محل مخصوص برگزاری دوسالانه، آرسناله(غورخانه) و ژیاردنی(باغ)، در غرب این جزیره برگزار می‌شود. کاربری قدیم این دو مکان تاریخی قبلاً کارخانه‌ی اسلحه‌سازی و باغ عمومی شهر بوده است. با توجه به تعداد زیاد غرفه‌ها بازدید یک‌روزه از نمایشگاه عملاً غیرممکن است و به همین خاطر بلیت‌ها به‌گونه‌ای است که می‌توان در روزهای مختلف از این دو قسمت اصلی بازدید کرد. در اولین نگاه اضافه شدن خط عربی به بلیت و پوستر دوسالانه امسال جلب نظر می‌کند. پس از اوج گرفتن چین درزمینه های اقتصادی و سیاسی در رویدادهای بین‌المللی سال‌های اخیر خط چینی راه خود را به پوسترها و دفترچه‌های راهنما باز کرد. امسال اما خط عربی نیز بر سر در سالن اصلی نمایشگاه دیده می‌شود.
سر در اصلی دوسالانه‌ی معماری 2018، ونیز، بخش ژیاردنی، عکس از نگارنده 
کشورهای مختلف در غرفه‌های خود به شیوه‌های مختلف به موضوع امسال دوسالانه پرداخته‌اند. بعضی کشورها پروژه‌های لنداسکیپ کشورشان را ارائه کرده‌اند، برخی طبیعت کشورشان، برخی نیز بسیار آبستره به خلق فضای باز پرداخته‌اند. اما آنچه امسال جلب‌توجه می‌کرد ارائه‌ها بیشتر به‌صورت چندرسانه‌ای و تعاملی بود که بازدیدکننده می‌توانست خود تجربه‌ی تغییر در فرم‌ها و فضاها را داشته باشد. در بین کشورها غرفه‌ی انگلستان تا حدودی منحصربه‌فرد بود. یک غرفه پر از خالی. در چیدمان این غرفه هیچ عنصری وجود نداشت و شما با یک غرفه‌ی کاملاً خالی و سفید روبه‌رو بودید که برگرفته از ایده‌ی اصلی دوسالانه بود، فضای آزاد! با ساخت یک سازه‌ی موقت الحاقی بر روی ساختمان یک سقف ایجادشده بود که آن‌هم خالی بود و فقط نظرگاهی بود به اطراف.
فضای داخلی غرفه‌ی انگلستان، عکس از نگارنده
روز اول خبری از غرفه‌ی ایران در بخش ژیاردنی نبود. به امید بودن غرفه‌ی ایران در آرسناله به هتل برمی‌گردم.
باطری دوربین را شارژ کردم، بطری آب خود را پر کردم و خود را برای روز دوم آماده کردم. سالن آرسناله یک سالن طولانی که به غرفه‌های زیادی تقسیم‌شده است. سالن تمام شد اما خبری از غرفه‌ی ایران نبود. وارد یک سالن جانبی شدم. بالاخره پیدایش کردم، یک فرش ایرانی در مرکز یک غرفه آرام‌گرفته بود و بازدیدکنندگان دورش جمع شده بودند. فقط یک مشکل بود اینجا غرفه‌ی ایران نیست، در کمال تعجب اینجا غرفه‌ی عربستان سعودی است!
غرفه عربستان (اتاق گفتگو) عکس از سایت دوسالانه ونیز
به چشم‌هایم اعتماد ندارم نزدیک‌تر می‌روم، این نقش دقیقاً نقش یک فرش ایرانی است.
نقش فرش ایرانی غرفه‌ی عربستان سعودی، عکس از نگارنده
در توضیح این بخش از غرفه نوشته‌شده است که :” معماری و شهرسازی کیفیت زندگی در شهرها را تبیین می‌کنند. فضا، چه عمومی و چه خصوصی، می‌تواند مردم را در کنار هم نگه دارد. این فضا فرصتی برای عضو شدن در یک گروه را فراهم می‌کند و فضایی برای شنیدن اجتماعات شهرهای سعودی ایجاد می‌کند. و درعین‌حال یک فضای خصوصی نیز ایجاد می‌کند.”
عربستان سعودی از پتانسیل دوسالانه‌ی ونیز حداکثر استفاده را کرده است تا سیاست‌های جدید آل سعود را با نرم‌ترین شکل ممکن به دیگران معرفی کند. کلمات جدیدی که در غالب هنر به دیگران القا می‌شود: زندگی باکیفیت، گفتگو، تعاملات اجتماعی، فضای باز سیاسی و …
با توجه به مسائل سیاسی بین دو کشور، این‌که نقطه‌ی عطف غرفه‌ی عربستان سعودی فرش ایرانی است تعجب‌آور بود. از مسئول غرفه سؤال کردم که چرا از فرش ایرانی استفاده کرده‌اید؟ گفت: ما از این فرش به‌عنوان نماد شرق و کشورهای شرق استفاده کرده‌ایم. جوابش ترسناک بود؛ فرش ایرانی به‌عنوان فرش شرقی معرفی می‌شود و شاید چند وقت دیگر فرش شرقی به‌عنوان فرش عربی و فرش سعودی.
عدم حضور ایران در این‌گونه مجامع بین‌المللی جا را برای قلب واقعیات مهیا می‌کند. ما هم می‌توانستیم در این شرایط سخت بین‌المللی و تحریم‌های ناعادلانه با حضور هوشمندانه‌ی خود در این رویداد جهانی با کمترین هزینه سیاسی، چهره‌ی مثبت خود را به دیگران عرضه کنیم. عدم حضور ایران در این‌گونه رویدادها عملاً یک خود تحریمی بین‌المللی است که قطعاً کشور را روزبه‌روز منزوی‌تر می‌کند.
نمی‌دانم از بودن فرش ایرانی در دوسالانه‌ی معماری ونیز خوشحال باید باشیم یا ناراحت. یک‌لحظه با خودم گفتم غرفه ایران با موضوع فضای باز می‌توانست همین یک فرش ایرانی باشد پهن‌شده در گوشه‌ای از نمایشگاه با این تفاوت که بالای آن نوشته‌شده باشد: ایران